این جهات مشترک در فرهنگ موسیقی کشورهای شرق بهطور بارزتر خود را نمایان میسازند. چون این فرهنگ در جریان روابط گوناگون اهالی مناطق و جغرافیای وسیعی شکل یافته است.
درست به همین دلیل بسیاری از مشخصههای مهم شرقی از ویژگیهای خود آنهاست. قفقاز و- از آن جمله آذربایجان- جزو منطقهای است که از دیرباز سرزمینهای خاور نزدیک و خاورمیانه را به هم میپیوندد. در این شکی نیست که ارتباط دائمی بین سرزمینهای این ناحیه در تمدن و زندگی آنها جهات مشترکی به وجود آوردهاست. در مطالعات فرهنگی و هنری بسیاری مناطق و سرزمینها لحاظ کردن مرزبندی و جغرافیای سیاسی امری نادرست بوده و در موارد متعددی تحقیقات و پژوهش ها را دچار ایرادهای ساختاری و نقصان کردهاست.موسیقی که از شاخصههای بسیار پر اهمیت در فرهنگ و هنر اقوام و ملتها بوده در این گونه از تحقیقات نیازمند دقت و رعایت موارد اشاره شده در تغییر حوزه و جغرافیای فرهنگی یا سیاسی بهصورت کاملاً جدی دارد.
موسیقی گذشته از این موضوع که ارتباط بسیار موازی و تنگاتنگی با شعر و ادبیات و فولکلور و آیینهای موجود و رایج در فرهنگ یک قوم یاملت داشته، کلید راهگشایی نیز در مطالعات و پژوهش های تاریخی، تاریخ مهاجرتها، جریانات اجتماعی، سیاسی و… است.
موضوع مورد بحث در این نوشتار «موسیقی موغامات آذربایجان» بوده که دارای ریشه و پیوندهای مشترک و بسیار نزدیک با موسیقی با عنوان «موسیقی ردیفی دستگاهی» ایران دارد، به نسبت گستردگی موضوع و ارتباط تنگاتنگ موجود تحقیقات و آثار مکتوب اندک و محدودی را در این باره شاهده بوده و به همین دلیل مخاطبان تخصصی و علاقهمندان عمومی این مبحث وسیع آنچه که باید و شاید آگاهی و شناخت لازم و دقیقی را کسب نکردهاند.
مبحثی که شناخت منابع تئوری و عملی آن با توجه به سابقه بلند آکادمیک آن در حوزه آذربایجان میتواند همچون در برخی دورهها مورد الگوبرداری صحیح و شیوههای آموزشی علمی برای هنرمندان و فعالان موسیقی ردیفیمان باشد. البته خوشبختانه در طی چند سال اخیر شاهد فعالیتهای همه جانبهای از سوی برخی استادان نظیر فرامرز گرمرودی بودهایم که از جمله نتایج آن میتوان به برگزاری چند کنسرت به همراه گروه دلنوازان آذربایجان که اعضای آن را استادان برجسته و آکادمیک بینالمللی موسیقی آذربایجان (نظیر: مالک منصوراف- الشن منصوراف و…) تشکیل میدهد اشاره کرد.(در برج میلاد) یا اجرا با ارکستر سمفونی آذربایجان به رهبری رئوف عبداللهالف (مرکز همایشهای میلاد) یا انتشار هفت سیدی از روایت موغامات آذربایجان با تار مالک منصوراف (بهنام «دستگاههای موسیقی آذربایجان»- انتشار ماهور) و برگزاری نشستهای پژوهشی و ورکشاپ (فرهنگسرای نیاوران) و..
از جمله دیگر فعالیتهای مهم فرامرز گرمرودی در مقام نوازنده، آهنگساز و محقق میتوان به اثر «زمستان» که در آن براساس شعر بلند زمستان استاد مهدی اخوان ثالث، برای ارکستر بزرگ نتنویسی و آهنگسازی کرده و نکته بسیار پر اهمیت اینکه تمامی گوشههای دستگاه همایون با صدای وی و با شعر یاد شده، توسط ارکستر سمفونی آذربایجان اجرا شده که در آینده نزدیک به بازار موسیقی عرضه خواهد شد.
موسیقی آذربایجان
موسیقی آذربایجان را میتوان به سه دسته اصلی تقسیم کرد:
۱- ملی (گونههای ترانه و آهنگ های رقص)۲-ملی، حرفهای (آثار موسیقی عاشیقی) ۳- شفاهی، حرفهای (دستگاههای موغام، موغامهای ضربی، رنگها، تصنیفها)
موغام گونه اصلی موسیقی شفاهی- حرفهای در عرصه موسیقی کلاسیک آذربایجان است که خود هنر موغام بهعنوان زمینه اصلی هنر موسیقایی شعری از بخشهای ۱- دستگاههای موغامی، ۲- موغامهای دارای حجم و فرمهای کوچکتر، ۳- موغامهای ضربی تشکیل یافه است عوزئیر حاجی بیگ اف موسیقیدان شهیر و چهره جهانی موسیقی آذربایجان درباره واژه دستگاه میگوید: «دستگاه» در زبان روسی (Coorogenie) به معنای «بنا» است و دستگاه تعبیری است که درموسیقی نیز مجازا بدان معنا به کار میرود. یعنی بخشهای مختلف موغامی به شرط همگون و هماهنگ بودن با یکدیگر، جمعآوری شده، یک دستگاه بهوجود میآید. دستگاههای موغامی آذربایجان عبارتند از: راست، شور، سهگاه، چهار گاه، بیات شیراز، شوشتر، همایون، ماهور هندی، بیات قاجار، ماهور میانی (اورتاماهور)
در بررسی دستگاههای موغام از لحاظ ساختمان و موسیقی سه قسمت اصلی و اساسی وجود داشته که هر کدام به مثابه ستونی از اهمیت ویژهای برخوردارند. ۱-درآمد، ۲- برداشت، ۳- مایه که ازین سه جزء «درآمد» و «برداشت» بهعنوان مقدمه و «مایه» نیز شعبهای است که دستگاه براساس آن تصنیف میشود و نقش پایه و اساس را در دستگاه برعهده دارد.هر دو مقدمه «درآمد»» و «برداشت» هم از جهت سبک و هم از جهت کارکرد از هم متمایزند. درآمد بهعنوان گونهایسازی شفاهی- حرفهای نوعی از «رنگ» است.
«رنگ»ها معمولاً به سه دسته تقسیم میشود: رنگ رقص، رنگ رزمی و حماسی و رنگ تغزلی غنایی.
نخستین نوع «رنگ» هم «دیرینگی» نام دارد. «دیرینگی» نسبت به «رنگ» دارای حجم کمتر اما عبارت از موسیقی «رقص» است. البته تمامی «رقص»ها لزوماً «دیرینگی» نیستند.
«درآمد» که در آغاز دستگاه موقامی اجرا میشود و دومین گونه رنگ است. به همین جهت مانند رنگ دارای اساس متریک- ریتمیک دقیق است. معمولاً درآمد به صورت رقص وار، تغزلی و حماسی انتشار دارد.برداشت هم مانند درآمد نقش مقدمه را در موغام- دستگاه دارد. اما مطلقاً پس از درآمد نواخته میشود. اگر درآمد قطعهسازی براساس میزانبندی دقیق است، برداشت مقدمه آزاد و به صورت بداههپردازی است.
پس از درآمد و برداشت دستگاه موغامی سازی- آوازی، شعبه «مایه» جریان مییابد. دستگاه موقامی بدون «مایه» وجود ندارد.مایه از نظر حجم خود، نخستین و بزرگترین شعبه مرکزی دستگاهاست.
یکی از خصوصیات شعبه مایه بهطور مشخص، اندازه و خصوصیت بداههپردازی در گسترش ملودیک آن است. یکی دیگر از خصوصیات «مایه» جوشش درونی و افزایش تدریجی حرکت در صدا دهی است.
مایه به اسم دستگاه موغامی اصلی نامیده میشود. مثلاً در مایه شور، مایه «راست» و…
عوزئیر حاجی بیگاف در معرفی قسمتهای مختلف یک دستگاه ضمن بر شمردن اسامی هر یک از آن قسمتها برخی از آنها را گوشه و گاهی شعبه یا گاهی آواز مینامد.گوشه در مقایسه با شعبه حجم کمتری داشته و یک جمله مشخص بدیهی نوازی در موسیقی است. مثلاً در دستگاه «راست» در کنار شعبههای با حجمهای مختلف، گوشههایی نیز وجود دارد که مانند شعبهها اسامی خاص دارند. به طور مثال حسینی در دستگاه «راست» شعبه نبوده بلکه «گوشه» محسوب میشود.آواز نیز اصولاً یک جمله تکمیل شده موسیقی است و این جمله موسیقی، یا برای تمامی یک بیت یا برای هجاهای «ناقارات» واری خوانده میشود. «ناقارات» قسمتی از شعر که بعداز هر بند شعر و نغمه تکرار میشود است.یکی از موضوع های مهم ارتباط کلام و موسیقی خصوصاً برای خوانندگان موغام این است که برای هر دستگاه شعر و غزلی باید گزیده شود که مفهوم آن بتواند تفکر و مضمون موسیقی و ویژگی کاربردی آن موغام را به طور کامل بیان کند.یکی از استادان بنام موسیقی موغام به نام میرزاافتخار محمداف در رابطه با انتخاب شعر به خوانندهها توصیهای جدی داشته، ازین رو که خواننده باید برای آشکار شدن تأثیرات موغامی که میخواند اهمیت بسیار زیادی را در انتخاب شعر و غزل لحاظ کرده و تلفظ کلمات غزل و رعایت وزن آن را برای سهولت در ارائه مفاهیم اشعار بسیار پر اهمیت بداند. خوانندگان ماهر، گذشته از اجرای فنی شعر و لحاظ تناسب وزن موسیقی خاص هر موغام به مفاهیم آن نیز دقت فراوانی کرده و مخاطب را به جای سرگرم کردن به تفکر وا میدارند. یکی از خصوصیات ویژه فرامرز گرمرودی آهنگساز و خواننده آلبوم منظر این موضوع بوده که وی گذشته از مطالعات عمیق شعر و ادبیات کلاسیک ایران و آذربایجان و تسلط بر علوم عرفانی و مطالعات قرآنی، شاعر نیز بوده و از این روی یکی از نکات قوت اثر حاضر (آلبوم منظر) و دیگر آثار وی فاکتور احاطه و تسلط بر ترکیب شعر و موسیقی است. همچنین تحصیل بهروز وی در زمینه صداسازی علمی و استاندارد جهانی نزد استادان بزرگی نظیر پروفسور گوگوش ویلی در گرجستان، سکینه اسماعیل اوا در باکو و… بر موارد مثبت فنی اثر افزوده است. مبحثی که (صداسازی) در موسیقی امروزه ما در ایران بسیار مغفول مانده و خصوصاً خوانندگی نسل جدید باید به یادگیری و تحصیل علمی و به روز آن توجه ویژه داشته باشند. همچنین از سوی مراکز علمی و دانشگاهی و آموزشگاهی حوزههای مربوط باید شرایط آموزشهای حرفهای و علمی در دستور کار ویژه قرار گیرد. که در این زمینه کشور آذربایجان میتواند الگوی آکادمیک مناسبی قرار گیرد و با توجه به ارتباطات گسترده فرهنگی اجتماعی فعالیتهای مشترک آموزشی و اجرایی انجام یابد.آلبوم منظر که به همت و تلاش استاد فرامرز گرمرودی تهیه و منتشر شده گامیمهم در معرفی و ارائه این بخش مهم از فرهنگ موسیقایی این حوزه فرهنگی وسیع است. وی با نوازندگان این اثر بیش از یک دهه است که گروهی به نام «دلنوازان آذربایجان» تشکیل داده که اجراهای موفق ودرخشانی از جمله اجرای مشترک با ارکستر فیلارمونیک وین (به رهبری کریستین بوخمن)و ارکستر «هایدل گر» آلمان و ارکستر سمفونی آذربایجان به رهبری «رئوف عبداللهاف»اشاره کرد. همچنین در سالهای گذشته اثر مشترکی را با رامیز قلی اف استاد بنام موسیقی آذربایجان بهنام «بلالی باش» در ایران و توسط مؤسسه ماهور به انتشار رسانده که حائز جایزه اثر برگزیده سال نیز شده است.
آلبوم منظر در دستگاه شور و همایون اجرا شده که خوانندگی و نوازندگی عود آن را فرامرز گرمرودی، تار: مالک منصوراف، کمانچه: الشن منصوراف، بالابان، توتک، سرنا: شیرزاد فتحلیاف، نقاره: کامران کریماف، بم نقاره: حسامالدین عزیزاف، بم تار: نورلان جبیزاده و بم کمانچه آن را فرید بابایف نواختهاند.
اشعار این آلبوم از شعرای بنامی چون ملا محمد فضولی، نسیمی، استاد شهریار، حسین جاوید و برخی آنها را فرامرز گرمرودی سرودهاند. دستگاههای موغامی دیگر نیز توسط این گروه اجرا و ضبط شده که در آینده نزدیک به بازار عرضه می شود که طبیعتاً تأثیر بسزایی در شناساندن این بخش مهم موسیقایی ایفا خواهد کرد.
منابع مورد مطالعه :
پژوهش آذربایجان اثر رانیز زهرا ب اف
دیدگاهتان را بنویسید