جایدشت – پایگاه و کانون موسیقی قشقایی

احمد طهماسبی بهمن بیگلو | روستای پرجمعیت و قشقایی نشین جایدشت یا تیدشت (در ‍تلفظ محلی)، در ۶ کیلومتری شرق فیروزآباد، در میان دشتی دل انگیز و پهناور و در دامن کوهی مرتفع و زیبا قرار گرفته است.

کوه شمالی روستا را که از ارتفاعات زاگرس جنوبی است در زبان محلی “پودونه” و کوه جنوبی را “روشنو” می نامند.

جاده فیروزاباد- قیر و کارزین – لارستان، از وسط روستا می گذرد و آن را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می کند.
ساکنان بخش شمالی را عمدتا قشقایی ها و بخش جنوبی را فارس زبانان تشکیل می دهند.

جایدشت، پرجمعیت ترین روستای شهرستان فیروزآباد و مرکز دهستانی به همین نام است که آب و هوای معتدل، آن را به ترکیبی از سردسیر و گرمسیر یا ییلاق و قشلاق تبدیل کرده است.
به گونه ای که در همه فصول سال می توان چادر های عشایر قشقایی را در دشت ها و دامنه کوه های مجاور روستا مشاهده نمود.

جمعیت دهستان جایدشت، طبق آخرین سرشماری، ١٢٠٠٠ نفر اعلام شده است.
خبرها، حکایت از تلاش برای تبدیل جایدشت به بخش دارند.

برخی معتقدند، جایدشت در واقع همان “دشت بادین” زمان ساسانی است که در تاریخ بدان اشاره شده. به ویژه دوران “مهرنارسه” وزیر دانا و دانشمند ساسانی که آبادانی در آن ایجاد کرد. باغ ساخت و قنات حفر کرد.

در میان آساناک های قدیمی قشقایی هم به آساناکی بر می خوریم که از واژه “تیدشت” استفاده شده است:
( تئرمه شالینگ تیدشتی.
اینچه بئله دولاشدی.
من سنینگم، سن منیم.
فالچی بئله فال آچدی.)

نام “جایدشت” خود بیانگر قرار گرفتن روستا در دشت است.

در مورد “تیدشت” هم یکی از ساکنان محترم فارس زبان و قدیمی روستا، معتقد است که تیدشت هم به معنای “تودشت” یعنی داخل دشت است که ساکنان قدیمی تر به صورت تیدشت تلفظ می کرده اند.
ضمنا، در برخی منابع ترکی قدیم، “تی” به معنای لبه، کناره و مرز است که احتمال ترکیب آن با واژه دشت نیز وجود دارد.

احداث جایدشت فعلی یا تیدشت، به حدود ٨٠ سال قبل برمی گردد.

بعد از شهریور ١٣٢٠ و سقوط رضاشاه و بازگشت خوانین و کلانتران قشقایی از تبعید، محمدحسین خان قشقایی (فرزند صولت الدوله) و کلانتران و بزرگان تیره بهمن بیگلو، در کنار رشته قنات پرآب و کهن این دشت، باغ و عمارت ساختند و به عمران و آبادانی پرداختند و به تدریج، ساکنانِ قدیمی روستایی کوچک که در تنگه ای در کوهستان بالای جایدشت فعلی، در میان سنگچین هایی کوتاه و کوچک به نام “مالاچه” یا “محلچه” زندگی می کردند، به دشت منتقل شدند و کشاورزی و دامداری آنها، رونق گرفت.(آثار خرابه های روستای کوچک مالاچه، هنوز موجود است).

محمدحسین خان قشقایی، باغ بزرگ و پرمحصولی از گونه های نمونه و نادر گل و گیاه و درختان سیب، انار، پرتقال ، نارنج، نخل، خرمالو، سرو، کاج و… را که نهال برخی از آنها از خارج از کشور وارد شده بود، در دشت جایدشت ایجاد کرد و در آن باغ بزرگ، ساختمان بسیار زیبایی بنا کرد که در دهه های ٣٠-۴٠-۵٠ جایگاه و پایگاه بسیاری از بزرگان و سیاست مداران و مورد بازدید ده ها توریست و مهمان خارجی بود.

آب و هوای بی نظیر، چند قطعه باغ بزرگ و پر محصول، رشته قنات پرآب و زلال و گوارا، یکی-دو چشمه فصلی، دشتی پهناور و زرین و حاصلخیز، دامداری وسیع، کشاورزی پررونق، صنعت فرش صادراتی معروف که پای تجار و جهانگردان خارجی را به جایدشت باز کرده و فرش قشقایی را جهانی کرده بود، خلق و خوی اصیل مردمان آن دیار و آوای موسیقی ایل، در دهه ۵٠، پسوند “گل در چمن” را به نام و نشان جایدشت افزود و آن را در منطقه، به “جایدشت گل در چمن” معروف کرد.

جایدشت به سرعت رشد کرد و خانوارهایی از عشایر قشقایی از تیره ها و طوایف مختلف، عمدتا از طوایف عمله و کشکولی کوچک (بهمن بیگلو، سارویی، کرمانی، رحیمی، عالیوند، فیلوند، لُر، اُخچلو، قراچه ای، سهم الدینی، طیبی، مهترخانه، پاگیر، کهوا و چند خانوار شش بلوکی) و شماری از اهالی روستاهای گرمسیری جنوب فارس، در آن ساکن شدند.

جایدشت با چنین سابقه آب و هوایی، طبع های هنرمندانه و شاعرانه پرورش می داد و هنرمندان ایل را به آنجا کشانده و به یکی از پایگاه های بزرگ موسیقی قشقایی تبدیل شده بود. کانونی که به ضبط و ثبت و ترویج موسیقی قشقایی، در دهه های ۴٠، ۵٠ و ۶٠ کمک شایانی کرد و پایگاهی که از سرشناس ترین و بزرگ ترین اساتید موسیقی ایل، تشکیل شده بود.
از جمله:
١- زنده یاد حاج محمدحسین بیگ کیانی بهمن بیگلو (خواننده کم نظیر و قدیمی ایل) از ساکنان قدیمی جایدشت فعلی بود. کیانی، استاد آواز و شاهنامه خوان ایل بود و همیشه در محفلش موسیقی رونق داشت.

ملک حسین کیانی، فرزند مرحوم حاج محمدحسین نیز از صدای بسیار خوبی برخوردار است و به سبک پدر، آواز می خواند.

٢- استاد هادی نکیسا، از نوازندگان معروف و سرشناس قشقایی، کارمند صدا و سیمای فارس، فرزند استاد داوود نکیسا نیز از ساکنان جایدشت بود.

همکاری استاد کیانی و استاد نکیسا که اجراهای قدیمی آنها، امروزه طرفداران بسیاری دارد، در همسایگی هم به تنهایی کافی بود که ساز و آواز ایل، طنین اندازد و خیل علاقمندان موسیقی قشقایی را به این دیار بکشاند. دشت و دمن، در تسخیر ساز و آواز آنها بود.

داوود نکیسا، استادِ بسیار نامدار موسیقی قشقایی است.هادی نکیسا و حبیب خان گرگین پور از شاگردان و دست پروردگان او بودند.

نقل است که وقتی جمعی از بزرگان، مهمان صولت الدوله قشقایی بوده اند، استاد داوود، سه تار می نواخته. مرحوم مستوفی الممالک، به صولت الدوله می گوید: «آیا این نوازنده، خودش می داند که چه می نوازد؟!».

٣- زنده یاد منصورخان بهمنی که استاد بهمن بیگی در وصف ایشان می نویسد:(یکی از پسر عموهایم به نام منصورخان، مشهورترین آوازخوان ایل بود. صدایش از دامن دشت به قله ها می رسید و چوپان های خفته را بیدار می کرد)، از دیگر هنرمندان ساکن جایدشت بود.

ایرج خان بهمنی (فرهنگی فقید)فرزند ارشد مرحوم منصورخان بهمنی نیز آوازخوان بود و برخی از اجراهایشان باقیست.

۴- زنده یاد غلامرضا خان بهمنی “آوازخوان” و دختر هنرمندشان “بانو پروین بهمنی” در کنار عموزاده های خود در جایدشت، زندگی می کردند.

بانو پروین بهمنی، در دهه های اخیر، در معرفی و ثبت لالایی های مادران قشقایی و حفظ موسیقی عاشق ها، به اتفاق فرزند هنرمندش (دامون شش بلوکی) تلاش های بسیاری به عمل آوردند.
احمدخان بهمنی، فرزند دیگر مرحوم غلامرضاخان نیز از علاقمندان آواز قشقایی بوده و از صدای بسیار خوبی برخوردار است.

زنده یاد محمدقلی خان بهمنی، از علاقمندان موسیقی ایلی و پدرش محمدحسن خان، از اولین گروه ساکنان جایدشت، بعد از رهایی از تبعید رضاشاهی بودند.

منصورخان، غلامرضاخان، محمدحسن خان، محمدقلی خان و پروین خانم بهمنی، عمو و عموزاده های زنده یاد بهمن بیگی بودند که خود عاشق موسیقی ایل بود و این عشق و علاقه به موسیقی، در آثارش به وفور مشاهده می گردد. او در جایی می نویسد:

«خانواده ما که خانواده ای بی نام و نشان نبود، فرهنگی سرشار از عطر دلاویز موسیقی داشت».

زنده یاد بهمن بیگی همواره با این کانون بزرگ موسیقی (جایدشت) در ارتباط بود.

نگارنده، در ایام کودکی خود، روزهایی را به خاطر دارد که جمعی از بزرگان موسیقی ایل، در سایه سار درختان بزرگ حیاط منزل محمدقلی خان بهمنی و در کنار جوی آبی که از قنات جایدشت وارد باغ می گردید، به اجرای موسیقی می پرداختند.

خاندان گرانقدر گرگین پورها (استادان شهیر موسیقی قشقایی) نیز به دلیل سکونت عموزاده های خود در جایدشت، با این کانون گرم موسیقی در ارتباط بودند.
(همسر زنده یاد غلامحسین خان گرگین پور، دختر محمدقلی خان بهمنی و همسر غلامرضاخان بهمنی نیز دختر الیاس خان گرگین پور بود.)

۵- خداداد خلیلی (شاعر و خواننده قدیمی) که صدای سوزناکش، هنوز در ذهن و ضمیر جوانان دهه های پیشین، ماندگار است و دارای طرفداران بی شمار، در جایدشت می زیست.

زنده یاد محمدقلی خورشیدی، خواننده صاحب سبک قشقایی، به علت قرابت نسبی و سببی با غلامرضاخان بهمنی و خداداد خلیلی، همواره در این جمع هنرمندانه حضور داشت.

۶- ابوالحسن غلامحسین زاده که روزگارانی در دربار خوانین، صدای زلالش طرفداران بسیاری داشته، جایدشت را برای زندگی برگزیده بود.

٧-استادان ساز و کرنا نوازِ صاحب نامی چون فرامرز و گنجعلی سلمانی و حدود ده نوازنده دیگر (خونسار، پیمان، اصغر، همت، بالاخان، محمد، سادات و…… ) در کنار سایر هنرمندان گرد آمده و شادی بخش عروسی های ایل بودند.

٨- زینت و آفتاب، دو بانوی افسونکار ایل، از بستگان و وابستگان بنکوی مغانی رحیمی در جایدشت بودند.
غصنفر کریمی سارویی و عبدالرسول حیدری بهمن بیگلو (نوازندگان نی) نیز از ساکنین جایدشت بودند.

٩-در میان نسل های بعدی، خوانندگان و نوازندگانی چون نادر عبدالهی بهمن بیگلو، جهانگیر رحمانی، مسعود صابری کشکولی، مرحوم احمدعلی اسکندری سارویی، اشکبوس عبدالهی، شهرام طهماسبی بهمن بیگلو، ساسان کریمی سارویی، مرحوم صمد مغانی رحیمی و…ساکن این دیار بودند و همچنین جایدشت، پایگاه دائمی هنرمندانی چون قاسم طیبی، اسفندیار بهزادپور ، حیدر پرنیان، عبدالله سلیمانی، علیرضا شهبازی، و…بود. هرچند که ساکن آنجا نبودند.

(زنده یاد عطا صابری کشکولی، از آموزگاران دوره اول آموزش عشایر و پدر مسعود صابری، از علاقمندان سرسخت موسیقی قشقایی بود.
مسعود، دانش و تجربه موسیقی خود را نتیجه آموزش های پدر می داند )

١٠- در میان نسل جدید نیز هنرمندان جوان و نوجوان بسیاری از جایدشت برخاسته اند که می توان به کیان جعفری بهمن بیگلو (نوازنده چیره دست)، مهدی حیدری بهمن بیگلو، شهاب عبدالهی بهمن بیگلو، وحید مغانلو، مسلم کرمی، مرحوم رامین حیدری، مجید کریمی سارویی، سالار سلیمانی جعفربیگلو، حامد اللهیاری، محسن مرادی کشکولی، پورطاهری ها و… اشاره کرد که همچنان جایدشت را در مقام موسیقی قشقایی، در رتبه مهم و اثرگذار نگه داشته اند.

(در کنار هنرمندان بی شمار ساز و آواز، نویسندگان و شعرای برجسته ای مانند عوض الله صفری کشکولی و زنده یاد علی روستا نیز از جایدشت برخاسته اند که چون موضوع اصلی نوشته حاضر “موسیقی قشقایی” است، معرفی آنها را به فرصتی دیگر، وا می گذاریم.)

با سکونت این همه هنرمند ساز و آواز در جایدشت، این روستا به کانون مهمی برای ضبط و انتشار و ترویج موسیقی ایلی و جایگاه تجمع بزرگان موسیقی ایل، بدل گشته بود و بسیاری از آثار ثبت و ضبط شده موسیقی قشقایی در دهه های ۴٠ و ۵٠، حاصل این گردهمایی ها بود که استاد هادی نکیسا، بدون شک یک قطب مهم و محور اصلی فعالیت های موسیقیایی آن ایام بود.

قطعا، بسیاری از آثار تولیدی، ابتدا در منزل استاد نکیسا در جایدشت، آغاز و تمرین و هماهنگی می شد و سپس در استودیوهای شیراز از جمله استودیو خیام واقع در خیابان داریوش و یا رادیو و تلویزیون ملی ضبط می شد.
از جمله:
آثاری با اجرای حاج محمدحسین کیانی، آفتاب و زینت، سلطان حسین کرمی، منصور شاه محمدی، نواز طیبی، احمد علی زاده آردکپان، علیرضا شهبازی، امان الله یوسفی، ماه پرویز و…

با وجود این مقدمات و سوابق و محافل و این همه هنرمند موثر و سرشناس، بی گمان شایسته است که جایدشت را یکی از پایگاه های قدیمی موسیقی قشقایی به حساب آوریم و به روان هنرمندان فقید این دیار درود بفرستیم و در جهت پاسداشت زحمات آنها بکوشیم.

منابع:

١- گذری و نظری بر دهستان جایدشت،نگارنده ، روزنامه خبر جنوب، سال ١٣٧٧.

٢- تحقیقات تاریخی آقای بهرام طهماسبی بهمن بیگلو در باره خدمات مهرنارسه ( وزیر ساسانی در فیروزآباد) آماده چاپ.

٣- قشقایی شعری ، شهباز شهبازی ،چاپ: ١٣۶٧.

۴-حرمت موسیقی قشقایی را پاس بداریم، نگارنده، روزنامه نیم نگاه شیراز، سال ١٣٨٠.

۵- آساناکلار، اسدالله مردانی رحیمی, چاپ: ١٣٩١.

۶-مصاحبه مسعود صابری کشکولی با روزنامه چاغداش، تابستان ١۴٠٠

٧- مصاحبه با آقای اکبر جوکار، از ساکنین قدیمی جایدشت.

٨-تحقیقات و مشاهدات نگارنده.