قشقایی ها و مجلس شورای ملی

منصور نصیری طیبی | در نظام نامه انتخاباتی مجلس شورای ملی که در۱۳رجب۱۳۲۴.ق به تصویب رسیده بود سهمی برای ایلات درنظر گرفته نشده بود.

از اینرو نمایندگان مجلس درصدد برآمدند با تغییر نظامنامه انتخاباتی، برای ایلات نیز حق داشتن نماینده در انجمن ایالتی و مجلس قائل شوند. قشقایی­ها نخستین ایلی بودند که نماینده خود را به مجلس شورای ملی فرستادند. لذا میرزا فرج الله میرپنجه که نقش به سزایی در گرایش صولت الدوله و دیگر قشقایی­ها به مشروطیت ایفا کرده بود به عنوان نماینده ایل قشقایی به تهران اعزام گردید و اما به دلیل به توپ بسته شدن مجلس و آغاز استبداد صغیر وی نتوانست به مجلس راه یابد.

اولین نماینده قشقایی­ها در مجلس

با اصلاح قانون انتخابات پس از استبداد صغیر به پنج ایل بزرگ کشور که عبارت بودند از : شاهسون ، قشقایی ، خمسه ، ترکمن و بختیاری، اجازه داده شده بود که هر کدام یک نماینده به مجلس بفرستند. لذا در تاریخ ۱۳۲۷.ق با حضور صولت­الدوله ایلخانی و کلانتران طوایف قشقایی محمدکریم خان کشکولی به عنوان نماینده ایل قشقایی برگزیده شده و با تأیید اعتبارنامه عازم تهران گردید.

محمد کریم خان از ابتدای دوران نمایندگی با وجود اینکه در مجلس علیه تسلط خوانین بختیاری بر شئون حکومت مشروطه هشدار داد و سردار اسعد را به انحصار طلبی متهم ساخته بود اما، با توجه به موازنه‌ی قدرت در پایتخت کار چندانی از او ساخته نبود اما این بار وی فعالانه وارد عمل شد شرایط و درخواست های صولت الدوله را به حکومت مرکزی منعکس نمود.

پس از محمدکریم خان یکی از ملاکین حوزه فیروزآباد به نام عمادالملک بصیری در دوره سوم مجلس به نمایندگی ایل قشقایی انتخاب شد. در دوره چهارم نیز امین­الواعظین جانشین وی شد که اطلاعات زیادی از فعالیت این دو نماینده در دسترس نیست.اما از دوره پنجم تا دوره هفتم یکی از فعالان سیاسی شیرازی نزدیک به رضاخان عنوان نمایندگی ایل قشقایی را یدک می کشید. وی در مجلس به جریان نمایندگان هوادار رضاخان تعلق خاطر داشت و همین امر موجب انتخاب وی به عنوان نماینده در دوره های متوالی شد. این دوران هم مصادف بادوران تسلط نظامیان بر ایل قشقایی بود.

نمایندگی صولت ­الدوله از حوزه جهرم در مجلس پنجم

رضاخان در آغاز قدرت­یابی روابط صمیمانه­ای با صولت ­الدوله داشت اماپس از تثبیت اقتدار دولت در جنوب در سال ۱۳۰۲ ش رضا خان در صدد تغییر سیاست خود با صولت الدوله بر آمد . ابتدا صولت الدوله به عنوان نماینده مجلس (از شهرستان جهرم) به شهر تهران آورده شد. این وکالت بیشتر حالت نوعی تبعید و تحت نظر قرار گرفتن بود تا فعالیت پارلمانی ، در غیبت صولت الدوله اداره ایل به محمد ناصر خان ، فرزند ارشد وی محول شد . اما از او خواسته شد که در شیراز بماند و در این شرایط کلانتران ، طوایف خود را اداره می کردند.

ازجمله فعالیت های صولت­ الدوله در مجلس پنجم می توان به جهت­گیری وی در قبال لایحه سربازگیری اجباری بود.در خلال مذاکرات مجلس در اسفند۱۳۰۳در هنگام بحث درباره این بند از لایحه که طلاب علوم دینی را از قانون نظام اجباری معاف می کرد؛ وی اظهار داشت:اگر چنین بندی به تصویب برسد، او با خریدن چندین هزار توپ پارچه سفید و بستن آن به دور سر افراد ایل قشقایی آنان را در زمره طلاب قرار داده واز رفتن به سربازی معاف خواهد کرد.

سلب مصونیت صولت الدوله و ناصر خان در مجلس هشتم

در سال ۱۳۰۹ بازصولت الدوله از حوزه جهرم و ناصرخان حوزه ایل قشقایی به عنوان نماینده مجلس در دوره هشتم به تهران فرا خوانده شدند .در ۶ شهریور ۱۳۱۱ش مستوفی الممالک در گذشت . او یار و یاور صولت الدوله بود و نیز مانع موثری از تند روی ها و تسویه حسابهای رضا شاه با شخصیت های پر نفوذ محسوب می شد. دو روز بعد علی منصور وزیر داخله در ۸ شهریور ۱۳۱۱ لایحه سلب مصونیت صولت الدوله و ناصر خان را به مجلس تقدیم کرد. علتی که دولت برای این سلب مصونیت ذکر می کرد حوادث فارس و جنگ هایی که دو سال قبل در میان عشایر فارس رخ داده بود عنوان شد . دولت ادعا کرد که آنها باطناً و مخفیانه با شورشیان ارتباط داشته اند. نمایندگان مجلس لایحه را بدون مباحثه چندانی تصویب کردند، و در نتیجه آنان در ۱۵ شهریور ۱۳۱۱ بازداشت شدند. به رغم تصریح قانون اساسی مشروطه و آیین‌نامه‌های داخلی مجلس شورای ملی مبنی بر مصونیت نمایندگان مجلس در داوران نمایندگی، این اقدام نقض قانون اساسی بود. البته در نوع خود اولین لایحه سلب مصونیت در تاریخ مجلس محسوب می­شد که پس از این زمان سلب مصونیت از نمایندگان مجلس در دورۀ رضا شاه،به یک سنت سیاسی تبدیل شد و بار‌ها به اجرا درآمد.

حضور قشقایی­ها در حوزه ­های نمایندگی شهری

مدتی بعد نمایندگی ایلات در مجلس ملغی اعلام شده لذا حوزه­های انتخاباتی جدیدی در مناطق محل استقرار آنان ایجاد شد. ازاین­رو با حذف حوزه نمایندگی ایل قشقایی حوزه جدید فیروزآباد به وجود آمد.

بدین ترتیب پس از حوادث شهریور۱۳۲۰و قدرت­یابی مجدد قشقایی­ها آنان از حوزه های مناطق همجوار از جمله فیروزآباد،آباده شیراز و دیگر حوزه ها به نمایندگی رسیدند. به طوری­که محمدحسین خان قشقایی در دوره چهاردهم از آباده، و دردوره پانزدهم هم محمد حسین خان و خسرو خان به نمایندگی از آباده و فیروز آباد به مجلس شورای ملی راه یافتند.

در انتخابات دور شانزدهم مجلس در سال ۱۳۲۷ خسرو خان بار دیگر از حوزه فیروز آباد به مجلس شورای ملی راه یافت، ناصر خان نیز به عنوان نماینده انتصابی سنا از فارس به نمایندگی مجلس سنا برگزیده شد.

در این دوران که ایل قشقایی یکی از آرام ترین دوران سیاسی خود را طی می نمود، تحت رهبری ناصر خان و سایر برادران توانست تا حدودی استقلال داخلی خود را حفظ نماید .همچنین کاهش اصطکاک معمول بین نیروهای دولتی و قشقایی ها موجب شد که امنیتی بیش از سابق در منطقه آنان بوجود آید. ازاینرو اوضاع اقتصادی مردم قشقایی نیز تا حدودی متناسب گردید.

از سوی دیگر برادران قشقایی با حضور در مجلس شورای ملی و سنا ، توانستند ضمن افزایش نفوذ و اقتدار سیاسی خود با نزدیکی به مراکز قدرت و با استفاده از موقعیت پیش آمده تلاش های خود را به منظور بهبود اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایل قشقایی و مناطق همجوار افزایش دهند. از جمله این اقدامات تلاش و پی گیری یک سلسله طرح های عمرانی در فیروز آباد که مقر اصلی قشقایی ها بود معطوف گشت. آنان علاوه بر جلب نظر دولت به منظور اختصاص بودجه برای طرح های عمرانی ، خود نیز با سرمایه ی شخصی تأسیساتی از جمله ساختمان یک بیمارستان و یک دستگاه مدرسه در فیروز آباد احداث نمودند.

طرح جاده شیراز – فیروز آباد بوشهر

نخستین طرح پیشنهادی برادران قشقایی ، طرح احداث جاده شیراز – فیروز آباد- بوشهر بود، که در دوره نخست وزیری علی منصور و سپس رزم آرا پی گیری شد. این جاده که از میان املاک ایل قشقایی عبور می کرد نقش زیادی در رونق اقتصادی آن مناطق می توانست داشته باشد، این طرح به طور مرتب از جانب برادران قشقایی پی گیری شد و اعتبار آن نیز در بودجه سالهای ۱۳۲۹ و ۱۳۳۰ ش پیش بینی شد. با وجود اینکه ۳۵ کیلو متر از این جاده توسط مهندسان وزارت راه نقشه برداری گردید، اما به دلیل کارشکنی هایی که از سوی برخی از مخالفان سیاسی قشقایی‌ها از جمله دربار صورت گرفت این پروژه ناتمام ماند. دولت نیز به بهانه ی عدم اختصاص اعتبار از سوی سازمان برنامه دستور توقف طرح مزبور را صادر کرد.

طرح کارخانه قند آباده

یکی از طرح های عمرانی پیشنهادی قشقایی ها ، طرح کشت چغندر قند در فیروز آباد و ایجاد کارخانه قند در آباده ، دو شهر حوزه قشقایی ‌‌نشین بود. به زعم آنان به ثمر رسیدن این طرح‌ها موجب اشتغال عشایر ، اسکان خود جوش و بالا بردن سطح کشاورزی در منطقه می گردید. اما دولت رزم آرا طرح کشت چغندر قند در فیروزآباد را به دلیل بعد مسافت طولانی با کارخانه قند مرودشت غیر اقتصادی خواند.

اما با طرح احداث کارخانه قند و کشت چغندر در آباده پس از موافقت به سازمان برنامه به منظور پی گیری و اقدامات لازم ابلاغ گردید.

طرح سد رودخانه قره آغاج

از جمله دیگر طرح عمرانی در حوزه فیروز آباد که از جانب خسرو خان به رزم آرا پیشنهاد گردید، پیشنهاد طرح احداث سد بر روی رودخانه قره آغاج بود. وی در توجیه اقتصادی طرح مزبور اظهار داشت ، از آنجایی که اراضی ساحلی رودخانه در بخش قیر و کارزین مراتع ایل قشقایی واقع شده، احداث طرح مورد نظر در ایجاد اشتغال برای قشقایی ها و سایر افراد ساکن در این مناطق و بالا بردن تولید محصولات کشاورزی مثمر ثمر خواهد بود. علاوه بر این زمینه ای برای جذب مردم کوچ نشین به منظور اسکان و زراعت در نواحی مزبور خواهد گردید. این طرح نیز ضمن موافقت اولیه رزم آرا ، بنا به دستور وی تعدادی از مهندسان و کارشناسان وزرات کشاورزی به منظور مطالعه و بررسی طرح به منطقه اعزام گردید.

طرح دارالتربیه عشایری

در کنار طرح های عمرانی فوق سران قشقایی به منظور ارتقای سطح فرهنگ و دانش فرزندان عشایر ، طرح احداث سه باب دارالتربیه عشایری در شهرستانهای شیراز ، فسا و فیروز آباد را مطرح کردند. این طرح که از جانب ناصر خان مطرح شده بود با موافقت رزم آرا مواجه و دستورات لازم مبنی بر پرداخت اعتبار آن صادر شد. بدین ترتیب وزارت فرهنگ تصویب کرد که به منظور ارائه خدمات آموزشی به فرزندان عشایر فارس سه دستگاه مدرسه ی شبانه روزی به نام دارالتربیه عشایری در شهر های شیراز برای ایل بویر احمد ، فیرزوآباد برای این قشقایی و فسا برای ایل عرب خمسه احداث گردد. از اینرو ناصر خان با اهدای یک قطعه زمین از املاک خود واقع در خیابان ناصر آباد، فیروز آباد به مساحت یازده هزار متر مربع تلاش کرد که طرح مزبور راعملی سازد. بدین ترتیب بنای ساختمان شروع شد . اما علی رغم احداث قسمتی از ساختمان مدتی بعد به علت کسری بودجه دولت متوقف گردید و پس از حوادث سیاسی سال ۱۳۳۲ کاملاً به فراموشی سپرده شد و به جای دارالتربیه دبیرستان قاموس فیروزآباد دایر گردید.

بدین ترتیب به رغم پی گیری ها و تلاش های زیاد سران قشقایی به منظور اجرای طرح های مختلف عمرانی به دلایلی از جمله مخالفت دربار و برخی از مخالفان محلی در فارس کارشنکنی صورت می گرفت . از آن گذشته به دلیل تشنجات سیاسی دوران ملی شدن صنعت نفت و قطع درآمد نفت که بنیاد اصلی اقتصاد کشور محسوب می شد، همزمان با سایر طرح های عمرانی کشور با قطع بودجه به تعطیلی سپرده شد.
برادران قشقایی در وقایع ۳۰ تیر فعالانه وارد عمل شدند ، محمد حسین خان و خسرو خان که در دوره هفدهم نیز به مجلس راه یافته بودند ، در کنار سایر نمایندگان وابسته به جبهه ملی به طور همه جانبه از دکتر مصدق حمایت کردند. علاوه بر این همگام با سایر نمایندگان در ۲۸ تیر ۱۳۳۱ مردم را برای حمایت از دکتر مصدق به راهپیمایی دعوت کردند.

پس از استعفای قوام السلطنه در روز ۳۰ تیر ، خسرو خان به اتفاق آیت الله کاشانی وعده ای دیگر از نمایندگان طرفدار مصدق به ایراد سخنرانی پرداختند که از طریق رادیو پخش گردید ، آن ها مردم را به حفظ امنیت شهر و آرامش دعوت کردند. علاوه بر این در روز ۲ مرداد ۱۳۳۱ خسرو خان طی نطقی در مجلس آمریکایی ها را مورد حمله قرار داده و اظهار داشت :

«آمریکایی ها تانک های سنگین را به دولت ایران می دهند برای کشتن مردم نه برای جنگ»

وی همچنین به منظور ساختن مجسمه ی زنی که در روز ۳۰ تیر به هواداری از مصدق خود را جلو تانک انداخته بود مبلغ صد هزار تومان پرداخت کرد.

در تیر ماه ۱۳۳۲ که به علت تحریک و توطئه نمایندگان اقلیت مجلس در برابر دولت ، مصدق تصمیم گرفت برای تعیین تکلیف مجلس به آراء عمومی (رفراندوم) مراجعه کند، خسرو خان به اتفاق بیست و هفت تن از نمایندگان فراکسیون نهضت ملی ، برای از اکثریت انداختن مجلس ، استعفا کرد. وی حتی استعفای محمد حسین خان که به علت بیماری در سویس بستری بود به مجلس اعلان کرد. ناصر خان نیز با ارسال تلگرافی به دکتر مصدق ضمن حمایت از اقدام مزبور درخواست که پس از انحلال مجلس انتخابات جدید به سرعت انجام شود.

نمایندگی قشقاییها در مجلس پس از کودتا۲۸ مرداد۱۳۳۲

پس از واقعه کودتای ۲۸مرداد و تبعید سران قشقایی، عملا قشقایی­ها از صحنه اول سیاسی کشور حذف شدند. اما مدتی بعد برخی از کلانتران و شخصیت­های متنفذ سیاسی توانستند کرسی های نمایندگی از حوزه های مختلف فارس و دیگر مناطق همجوار را به­دست آورند. ازاین­رو الیاس خان کشکولی در دوره نوزدهم، زیادخان سترک دره­شوری در دوره بیستم و شهبازخان شهبازی(از تیره بوربور طایفه عمله) در دوره بیست و چهارم از حوزه فیروزآباد به نمایندگی رسیدند.

غلامرضا ایلخان فرزند ابراهیم خان اسعدالسلطنه قشقایی نیز با نزدیکی به مقامات حکومتی توانست به­ترتیب در دوره بیستم از حوزه داراب و در دوره بیست و یکم از حوزه استهبان به مجلس راه یابد.علاوه­براین غلامعلی سهم­الدینی(طایفه کشکولی کوچک) در دوره بیست و سوم از حوزه داراب و امیرامان­الله سترک دره­شوری در دوره بیست و چهارم از حوزه سمیرم به نمایندگی مجلس رسیدند.

+ تصاویری از اعتبارنامه های نمایندگان قشقایی در مجلس شورای ملی که برای اولین بار از سایت قشقایی آنلاین منتشر می شود.